I happened to read two articles on the prospects of the development of the Pokali Falls watershed of Okhaldhunga district in the issues of the 6th and 8th February, 07 of the Jagaran Times. Almost obsessed by the overwhelming political literature on present Nepal, I felt excited to turn to the concept of development. I was born and brought up in the hills of Ilam and am familiar with the problems and prospects of development in the hills. I have never been to Okhaldhunga, but the two articles mentioned above made me feel that I know the district almost from my heart. The truth is that I had only read the poem entitled Mero Pyaro Okhaldhunga by poet Siddhicharan on the beauty and love of Okhandhunga during my school days. Although I did not write any poem myself, that poem had aroused a deep sense of love for my own district in my mind and I spent six important formative years of my career in the service of Ilam, as the founder principal of its college. I was exposed to the issues of development in Ilam where I was also motivated and involved in a lot of activities other than the running of the college. Sharing this experience, I want to speculate on the development prospects in the Pokali Falls area of Okhaldhunga.

Although Ilam had the initial advantage of being exposed to the development prospects because of its proximity with the Darjeeling area of West Bengal, Okhaldhunga is situated in the central eastern hills and can have the future advantage of sustained growth centre. I have not seen any leader or planner with this focus of development in the context of Okhaldhunga. But, looking at the central location of the district, this is a definite prospect. Ilam had the initial push because of its cash crop potentials particularly that of the tea plantation, cardamom plantation, ginger plantation, potato farming, cattle raising for dairy, all of which were export oriented. Lately, it is trying its hands at the growth of tourism. Ilam has natural attractions that can allure increasing number of tourists. It has also got some religious places that can attract tourists.

Going through the two articles in the Jagaran Times, one feels that Okhaldhunga is blessed with the most attractive natural marvels. The Pokali Falls is just one. The district headquarters is the obvious one which inspired Siddhicharan Shrestha to compose the immortal poem on its beauty and love. A stretch of imagination comes into my mind connecting Okhaldhunga Bazaar with the Pokali Falls, approximately two days leisurely walk on foot. If this stretch is made motorable, a vast array of socio economic development can be launched with the local resources alone. The Pokali fall is the obvious attraction for the outsider tourist, but the people living on either side of the road can make the most unexpected economic gains from the road.

The road connects the centre not only with the ultimate destination but also with the outreach along the road. Every road has a hinterland with plenty of resources and products. The road is the booster of the resource use and the products. The present state of the products may be rudimentary. But the road brings in qualitative changes or improvement in the production process and quantum, delivery services and marketing. If there are cottage level indigenous industries in the region, their quality will be improved, their quantity will be vastly increased and their potential market will be expanded several times. Similarly, in the case of agriculture, the subsistence level farming can be converted into a market based cash farming, hugely improving the economic status of the farmers. There is the prospect of agro-based industries.

One obvious prospect is that of development of tourism. The Pokali fall is so fascinating that it will attract a horde of tourists. But the mere attraction of nature is not enough. Tourism needs a range of infrastructure. The first is the road which we presume there will be in the near future. But there is a greater need for the accommodation of the incoming tourists. Hotels are the priority need. Good food and comfortable lodge will attract a large number of tourists. Resorts are the present fashion. They can run a number of entertainment and adventurous activities in and around the resorts. If good and comfortable resorts are made, we can expect national and international tourists. They can arrange a number of local cultural shows as part of their entertainment programmes. They can make tracks on either side of the 130 metre fall where lovers will spend imaginative moments of their life. You can go on imagining. The sky is the limit.

But who will take the lead? The central level politicians have no spare time from their politics of indulgence in power. The local level politicians are dependent on their central leaders. No visionary leader ever looks back into the villages. The villages need a lead, but a true lead is not forthcoming. When the shape of future of Nepal itself is not structured, the future of local structure is all the more foggy. In such a state of affairs, the leaders are not expected to take a deterministic step in local level development. That is the fate of local development now.

But there is a ray of hope in the case of the Pokali fall and its watershed area. Enthusiastic local youths of Okhaldhunga presently studying or working and residing in the capital have taken a due initiative to form a society called the Pokali Falls Service Society (PWSS). There are several inspirational features in the society. There are 11 founder members under the inspired chairmanship of a tantric student named Guru Kedar Baral. All the 11 members are young and energetic. Their composition is inclusive in nature with three women, two dalit and two Sunuwar members/ office bearers. With less than a year in existence, they have already published a calendar which could be the beginning of the tourism promotion activity. The Society is now articulating its future strategy. They can augment their work by working in collaboration with the development agencies some of which are named below.

Until a new local governance structure is developed under a new constitution, the District Development Committee (DDC) is the proper local governance unit that can decide the development activities within the district. Above the DDC, the Ministry of Local Development (MLD) is the central government agency that coordinates the local development programs and provides needed resources. Apart from that, a number of international governmental, intergovernmental and non governmental agencies are also involved in different programmes of local development. To take some examples, CARE/Nepal has been involved in a number of watershed management programs; SNV of the Netherlands and GTZ of Germany are involved in different local development programs; UNDP has been supporting a number of local development programs.

The PWSS is a non governmental initiative that will harness support from all the possible sources. DDC is urged not only to support it but also to develop it as a model to be emulated by the other regions of the district. The government is urged to give it the needed resources and other support. The donors are urged to extend their helping hands in the development of the Pokali watershed area. The intellectuals are urged to develop a proper focus on the parameters of local or regional development. The hoteliers or resort owners are urged to expand their business in the rural areas, and give this venture a realistic consideration. Tourism must flourish in the private sector. It will be the good policy of the government to promote such people oriented programs.

बहुप्रतिक्षित संविधानसभाको निर्वाचन २०६४ को मिति नजिकिदै थियो । विभिन्न जिल्लाहरूबाट काठमाडौं आई विभिन्न पेशा व्यवसाय गर्दै उपत्यकामा रहेका गणतन्त्रप्रेमीहरूको साझा संगठन गणतान्त्रिक मञ्चमार्फत पार्टी सदस्य,  समर्थक, शुभचिन्तकहरूलाइ जिल्ला फर्काउने क्रम जारी रहृ्यो । अन्तिम डफ्फाका साथीहरू पठाउने चााजोपाँजो मिलाएर आफू पनि चैत २३ गते बिहान एयरपोर्टतर्फ लागें । लामो समयसम्म शारीरिक गडबडीको कारण शरीर धराप भइसकेको थियो । तसर्थ पनि बसद्वारा लामोयात्रा गर्नु असम्भव भएको कारण प्लेन चढ्नु मेरो बाध्यता थियो । निर्धारित समयमै एयरपोर्ट पुगेता पनि करिव दुई घण्टा ढिलो गरी ११ : १८ बजे यति एयरलाइनको ट्वीनेटर जहाजले रुम्जाटारको निम्ति गौचरणबाट पखेटा उचाल्यो । जहाजले पखेटा उचाल्नै लाग्दा मोबाइलमा फोनको घण्टी बज्यो । कस्को रहेछ ? हेर्न नपाउँदै छिमेकीहरूको कठोर भनाइको सामना गर्नु पर्‍यो । फोन उठाउने त कुरै छाडौं हतारहतार स्वीच अफ गरेर खल्तीमा राखियो ।  जहाज बौद्घको माथिमाथि, चागुनारायण हुँदै नगरकोटको नजिकैबाट उपत्यका पार गर्‍यो । अनि काभ्रेको कुन्ताबेशी हुँदै पाँचखालतर्फ हानियो । मैले तलतल देखिएका बस्तीहरूलाई चिहाउन थाले । बस्तीभित्रका झुप्राहरूलाइ नियाल्न थाले । अनेकोट, तीनपीप्ले, तिमाल पाँचखाल व्यारेक, महाभारत डाँडा, ......सबै बस्तीहरू छर्लङग देखिए । अनेकोट ? ढकक्क जीउ फुल्यो । २०५५ चैत ५ गते म जिरीबाट काठमाडौं आउदै थिएँ । बाटोमा दंगा प्रहरीका थुप्रै हुलहरू भेटिए । ममा थुप्रै कौतुहलता र आशंकाहरू जन्मिए पनि विषय आफैमा अनुत्तरित नै रहृ्यो । काठमाडौं आइपुगेपछि मात्र थाहा भयो अनेकोटमा च्याङवा लामा, सुभद्रा सापकोटा, डम्बर श्रेष्ठलगायत सात जना जनकलाकारहरूलाई दुश्मनले घर घेरा हाली ज्युादै आगो लगाई क्रुरतापूर्वक हत्या गरिएछ । त्यही ठाउँ जुन मैले देखें, गरिब दुःखी झुप्राको कथा व्यथाहरूलाई बाँसुरी र मादलको भाकामा गाउँदै बजाउँदै हिंड्ने निरपराध सुरिला गलाहरूमा संगीन घोचेर क्षतविक्षत पारी हत्या गरिएको ठाउँ हो अनेकोट । त्यसैगरी तीनपिप्ले भिमखोरी मोर्चामा शहादत हुने आदरणीय महान सहिद क.धर्मलगायत थुपै्र योद्घाहरू जन्माउने गाउँ । नेपाली जनक्रान्तिको अभियानमा भीषण प्रतिरोध र वीरता बोकेको ठाउँ । अनि पाँचखाल ब्यारेक, मैना सुनुवारको फक्रदै गरेको यौवन लुछी दर्जनौ शाही आततायीहरूद्वारा सामूहिक बलात्कार पछि क्रूर हत्या गरिएको ठाउँ \"नरबधशाला\" हो पाँचखाल व्यारेक । वीरता र जनप्रतिरोधका थुप्रै उदाहरणहरू छन् ती वस्तीहरूमा । त्यसैले भन्न मन लाग्छ, रगत रोपेर रक्तबिज फलाउने योद्घाहरूको ठाउँ ।
सुनकोशी बारीको सबै भूगोललाइ जबर्जस्त पछाडि धकेल्दै जहाज सुनकोशी माथिमाथि उड्दै थियो, मेरा आँखाहरू सिन्धुपाल्चोकको सँगाचोक हुँदै चौतारासम्म नियाल्न पुग्छन् । त्यही त हो महान सहिद देवलाल श्रेष्ठ -कमरेड बसन्त)को गाउँ । क.बसन्त, जसलाई २०५५ सालको पुस अन्तिम साता उदयपुरको तावाश्रीमा दुश्मनले घेराहाली हत्या गरेको थियो । पूर्वी पहाडी पाखाहरूमा क.बसन्तसँगै रातिराति हिंडेका क्षणहरू अँधेरी रातमा झुप्राहरूमा जनताको गीत गाउँदै नाचेको क्षणहरू सम्झनाको तरेलीमा ताजै छ । हो, म त्यही अतीतको क्षणमा डुब्न पुग्छु । जहाज अघि बढ्दै थियो । कात्तिके देउराली, मादनकुडारी चौरीपोखरी, बेथान, लखनपुर, टोकरपुर गुन्सी भदौरेलगायत जनयुद्घका ऐतिहासिक किल्लाहरू छर्लङ्ग देखिन्छन् । बेथान र चौरीपोखरीको सम्बन्ध नजिकको सम्बन्ध मात्र होइन एकअर्कोमा पुरक, अत्यन्तै भावनात्मक र आत्मीय पनि छ । तीर्थ गौतम, नवीन गौतम, कमला शर्मालगायत योद्घाहरू जन्माउने ठाउँ, अनि जनयुद्घको प्रथम ऐतिहासिक फौजी कारबाही सफल भएको ठाउँ बेथान । महान मान्छेहरूले वीरताको इतिहास लेखेको ठाउँ । गर्वले छाती फुल्यो, श्रद्घाले शीर झुक्यो पुनः एकपटक सलाम गरें बेथानको वीरतालाइ मुठ्ठी कसेर । जहाज आप\\mनै गति र बेगमा छ । उत्तर तर्फ हुस्सु र कुहिरो भागीसकेतापनि कुहीरोका फाल्साहरू यदा कदा दौडीरहेका थिए । मेरा अँाखाहरू पटक पटक हीम श्रृ्रङखलाहरूलाई नियाल्दै फेरि तल-तल खांेचमा आइपुग्छन । जहाजको गतिसंगै शैलुङ डँाडाले गौरीशंकर हिमाललाई आफ्नो कदभित्र लुकाई सक्दा आँखाहरूले दोरम्बाको माथीबाट मेलुङ डाँडा नियाल्न पुग्छन । मेलुङ डाँडा अर्थात मेलुङमोर्चा । २०५६ साल मंसीर १८ गते राती शैलुङ डाडाले प\\mयाकेको चिसो सीरेटोको झोक्का संगै दुश्मनको क्याम्पमाथी बम गोला वर्षाइरहदा  कमरेड शर्मा र कमरेड बिशाल ले उच्च शाहदत प्राप्त गरेको ठाउँ । अनि दोरम्बा , दोश्रो पटक युद्घबिराम भएर शान्ति वार्ता भइरहदा बाबुलाल तामाङ कमरेड पुष्प कमरेड रक्तिम लगाएत २१ जना होनहार योद्घाहरूलाई शाही आततायी सेनाहरूले गाँउ घेराहाली कब्जामा लीइ सामुहिक रूपमा बिभत्स हत्या गरेको ठाउँ । मेरो दीमागमा शर्मा र बिशाल अनि दोरम्बा हत्याकाण्डका सहिदहरूको ज्यूदो तस्विर नाँच्न थाल्यो । श्रदाले शिरझुक्यो भावनाले छाती निचोरीयो,पिंडाले गला अबरुद्घ बन्यो अनि फेरि आक्रोशले नसा-नसामा रगत सल्बलायो । यहि त हो रहेछ क्रान्तिकारी द्वन्द्ववाद अनि आँसु, हाँसो र आक्रोशको त्रिवेणी ।
हुन त त्योभन्दा ठीक १७ दिनअघि अर्थात चैत ६ गते पनि म त्यही रुट हुँदै रुम्जाटार गएको थिए । त्योबेला आदरणीय अविभावक क.डा.बाबुराम भट्टराई र पत्रकार दाइ मनऋषि धिताल मेरो साथमा हुनुहुन्थ्यो । त्यो रुटमा पर्नै अधिकांश भूगोलसँग मेरो पनि राम्रो चिनजान थियो । ती ऐतिहासिक ठाउँहरूको बारेमा उहाँहरूलाई चिनाउदै गएँ । उहाँहरूले पनि वडो जिज्ञासा र कौतुहलतापूर्वक नियाल्दै जानुभयो । त्यहाँको ऐतिहासिकताको बारेमा छलफल गर्दै गइयो । तर यसपटक मसँग कुनै परिचित साथी थिएन । तसर्थ पनि ध्यान अन्यत्रै मोडिन पुग्यो । स्मृतिको पानामा पुरिएका प्रत्येक क्षणहरू एकपछि अर्को गर्दै सम्झनाको तरेलीमा ताजा बनि सल्बलाए ।
अन्धकार रातमा पिठ्युमा माइन, कम्मरमा ग्रिनेट र काँधमा भरुवा बन्दुक बोकेर मुसलधारे पानी परिरहेको बेला प्लास्टिक ओढेर छामछाम छुमछुम गर्दै चिप्लो बाटो अर्धनिन्द्रमा गन्तव्यतर्फ लम्किइरहँदा दर्जनौ जुकाहरूले पैतालादेखि टुप्पीसम्म नापिसकेका हुन्थे । अनि सेकेण्डभर रोकिएर जुका छाम्न लाग्यो भने टिम डिस्कण्ट्याक भइ दुर्घटनाको मुखमा पुगेर बल्लतल्ल बाँचेको थुप्रै उदाहरण छन् । टाढाटाठासम्म टिम सम्पर्कमा जाँदा हातमा चुंगी बोकेर चुइगम पड्काउँदै, दुश्मनको आँखा छल्दै गन्तव्यस्थलमा पुग्दाको क्षण अनि दिउँसो वा राति लजिष्टिक र प्राविधिक सामानहरू ओसारपसार गर्दा कहिले ढाक्रे र भरिया त कहिले लाहुरे बनेको ती क्षणहरू सम्झदा आफैलाई भित्रभित्रै काउकुती लागेर आयो । मैले पनि ती कान्ला र पाखाहरूलाई छामेको छु । चौरिपोखरीमा सहिद स्मारक शिलान्यास गर्न जाँदा पुलाउ पनि खाएको छु । अनि शैलुङ र माहाभारतका काखका झुप्राहरूको दर्दनाक पीडा र वेदनालाई नजिकबाट सुम्सुम्याएको छु । ओहो..कति धेरै प्रगाढ वर्गीय माया र क्रान्तिकारी भावना थियो त्यो महान यात्रामा ।
ती तिनै वस्ती र झुप्राहरू हुन जसले न्याय मुक्ति र परिवर्तनको सपना देख्ने क्रममा दुश्मनका श्वेत आतंकलाई जबर्जस्त पचाउनु पर्‍यो । आफ्ना हजारौं सुयोग्य छोराछोरीहरू गुमाउनु पर्‍यो । सयौं यातनाका पीडाहरू सहनु पर्‍यो । त्यसैले त स्तब्धता थियो ती वस्तीहरू, लाखौं पीडा र वेदनालाई निलेर विवेकपूर्ण प्रतिरोधको तयारी गर्दै चैत २८ लाई पर्खिएर बसेका थिए । प्रत्येक डाडा, पाखा र चुचुराहरूले एउटा सामूहिक प्रतिबद्घतालाई दोहर्‍याइरहेका थिए ।
जहाज रामेछापको पश्चिम भूगोल पार गर्दै तामाकोशीको माथिमाथि उड्दै थियो । मेरा आँखाहरू दोलखाको मालु, सहरे, च्यामा हँुदै चेर्दुङको भित्तामा ठोकिन पुगे । च्यामा, त्यही त हो कमरेड घनिष्टको जन्मभूमि, अनि ऊ त्यो डाडा परी चेर्दुङको काखमा हो कमरेड कृपाश्वर -कृष्ण दहाल)को गाउँ माली अनि स्यावा ।  कमरेड कृपाश्वर दृढता, त्याग, वीरता र समर्पणको पर्याय हो । अनि रुम्जाटार मोर्चा लड्दालड्दै उच्च बलिदान गर्नुहुने कम्पनी सहायक कमाण्डर क. घनिष्ट सिद्घान्त र व्यवहार लचकता र दृढता अनि समर्पण र निष्ठाको अर्को नाम हो कमरेड घनिष्ट । प्रत्येक ठाउँहरू आ-आफ्नै विषेशता बोकेका ऐतिहासिक र अविस्मरणीय थिए । जहाज त अझ आफ्नै गतिमा हानीदै छ । जहाजको गतिभन्दा मेरो मन मस्तिष्क भित्र छचल्किएको भावनात्मक तरंगको गति हजार गुणा तीव्र बेगमा छ । धोबिडाँडालाई बाँया साइड बनाउँदै जहाज लिखुतर्फ ओरालो लागेर पुनः हृवात्तै उकालो चढ्दा आङ जिरीङग भयो । अब सुरुभयो कबि शिद्घीचरण श्रेष्ठ को \"मेरो प्यारो ओखलढंगा\" । आखलढुंगाको पश्चिमी भूगोल । पञ्चायत कालमा शाषकहरूद्घारा बेपत्ता बनाइनुभएका क्रान्तिकारी योद्घा गणेशनिधि गौतम, जनयुद्घको क्रममा बेपत्ता बनाइनुभएका दिनेश गौतम, हेमनारायण श्रेष्ठलगायत योद्घाहरू जन्मिएको ठाउँ । फासीवादी शासकहरूको बिरुद्घ लड्दालड्दै उच्च बलिदान गर्नुहुने सयौं महान् सहिदहरू हुर्किएको ठाउँ । बारुदरोपेर आगो फलाउने ठाउँ, त्यो रातो मूमि । सहिदभूमि । त्यतिबेलासम्म जहाज ऋषिचौरको माथि हुँदै ककनीको डाडामाथि उक्लियो । शायद जहाजलाई ककनी, तीनतलेलगायत डाडाहरू पार गर्न अलि बढी कठिन हुनेरहेछ क्यारे, त्यहाँ पुगेपछि जहाजको गति र अवस्था अचानक अस्वाभाविक र असामान्य बन्दा मेरो मात्र हैन, प्राय सबै यात्रुहरूको सातो पुत्लो उड्यो । आफ्नै ऐतिहासिक विशेषता र महत्व बोकेको ठाउँ हो ओखलढुगा । इतिहासमा पुरातनवादी संस्कृति र प्रतिक्रियावादी अखडाको पर्याय बनेको ओखलढुंगाको राजनीतिक शक्ति सन्तुलनमा यसपाली फराकिलो असन्तुलनको भीषण तयारीमा जुटिरहेका थिए आम आखलढुंगेली जनसमुदायहरू । न्याय, स्वतन्त्रता र मुक्तिका निम्ति टिम्बुरबोटे हत्याकाण्ड हुँदै १० वर्षे जनयुद्घको क्रममा सयौ क्रान्तिकारी योद्घाहरूको आलो रगतले रंगिएको रक्तमुछेल डाडा पाखा र गाउँवस्तीहरू राता झण्डाहरू फहराउँदै जनमुक्तिका आवाजहरू घन्काइरहेका थिए । ओखलढुंगा जिल्लालाई युगौदेखिको आफ्नो बिर्ता वा बपौती सम्झने अवसरवाद र प्रतिक्रियावादी प्रवृतिको धज्जी उडाउँदै, यसपाली परिवर्तनको नयाँ ऊर्जा र ठूलो आकांक्षा बोकेर जनता जुर्मुराइरहेको ओखलढुंगा जिल्लाको मध्यभूगोललाई ओझेल पार्दै जहाजले गोरुमारे भञ्ज्याङको माथिबाट टिम्बुरबोटेको जंगललाई चियाउँदै, सिस्ने र ठोट्ने खोलालाई फनक्क फन्को मारेर राताम्य रुम्जाटारको मैदानमा घत्रक्क पखेटा खसाल्यो । परिवर्तनको नयाँ उत्साह बोकेर म पनि विजयी अभियानमा सहभागी बनें ।

 जिल्लाको नामाकरण

महाभारत कालमा भीमले यहाँ रहेको ओखल जस्तो गहिरो खोपिल्टो ढुंगामा मुसलको सहायताले धान कुटी खाएकाले यहाँको नाम ओखलढुंगा रहेको जनविश्वास छ ।
मल्लकालीन समयमा राजा लक्ष्मीनरिसंह मल्लले राज्य विस्तारको क्रममा काजी भीम मल्ललाई यस भेगमा पठाएका र उनको फौजले किराँतहरुलाई लखेटी लुटेको धान यहाँको ठूलो ढुंगाको ओखलमा कुटी खाएकाले त्यही ढुगाको ओखलको नामले यस ठाउँको नाम ओखलढुगा रहन गएको हो भन्ने जनश्रुति पाईन्छ । उक्त ढुगाको ओखल हालको ओखलढुंगा जिल्ला अन्तर्गत ओखलढुंगा गा.वि.स. वडा नं. ६ मा सिध्दिचरण पार्क संगै जो सुकैले अवलोकन गर्न सक्ने गरी सुरक्षित रुपमा राखिएको छ ।

 जिल्लाको ईतिहास

यस भूमिमा अभिरवंशी गोपालवंशी एवं किराँतवंशीले राज्य गरेको पाईन्छ । वाल्लो किराँत भनिने यस क्षेत्रमा किराँतीलाई लखेटी मल्लहरुले शासन गरेको कुरा इतिहासमा उल्लेख छ । श्री ५ वडामहाराजधिराज पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियान पछि भीमसेन थापाको प्रशासनिक विभाजन अन्तर्गत ३९ जिल्लामध्ये पूर्व ३ नं. ओखलढुगाको नामले यस जिल्लाको जन्म भएको हो । वि.सं. २०१८ सालको प्रशासनिक विभाजन पूर्व हालका सोलुखुम्बु ओखलढुगा र खोटाङ्ग जिल्लाहरु पूर्व ३ नं. ओखलढुगामा पर्दथे । खोलानालाहरु दुधकोशी सुनकोशी लिखुखोला बग्दछन्

ओखलढुंगा नेपालको एक जिल्लाको नाम हो। यो जिल्ला नेपालको पूर्वाञ्चलमा पर्दछ।

प्रभाव

• कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठले आफ्नो प्रसिद्ध कविता "मेरो प्यारो वखलढुंगा" यही जिल्लाको नामबाट श्रृजना गरेका हुन्।

जिल्लाको नामाकरण

महाभारत कालमा भीमले यहाँ रहेको ओखल जस्तो गहिरो खोपिल्टो ढुंगामा मुसलको सहायताले धान कुटी खाएकाले यहाँको नाम ओखलढुंगा रहेको जनविश्वास छ ।

मल्लकालीन समयमा राजा लक्ष्मीनरिसंह मल्लले राज्य विस्तारको क्रममा काजी भीम मल्ललाई यस भेगमा पठाएका र उनको फौजले किराँतहरुलाई लखेटी लुटेको धान यहाँको ठूलो ढुंगाको ओखलमा कुटी खाएकाले त्यही ढुगाको ओखलको नामले यस ठाउँको नाम ओखलढुगा रहन गएको हो भन्ने जनश्रुति पाईन्छ । उक्त ढुगाको ओखल हालको ओखलढुंगा जिल्ला अन्तर्गत ओखलढुंगा गा.वि.स. वडा नं. ६ मा सिध्दिचरण पार्क संगै जो सुकैले अवलोकन गर्न सक्ने गरी सुरक्षित रुपमा राखिएको छ ।

जिल्लाको ईतिहास

यस भूमिमा अभिरवंशी गोपालवंशी एवं किराँतवंशीले राज्य गरेको पाईन्छ । वाल्लो किराँत भनिने यस क्षेत्रमा किराँतीलाई लखेटी मल्लहरुले शासन गरेको कुरा इतिहासमा उल्लेख छ । श्री ५ वडामहाराजधिराज पृथ्वीनारायण शाहको एकीकरण अभियान पछि भीमसेन थापाको प्रशासनिक विभाजन अन्तर्गत ३९ जिल्लामध्ये पूर्व ३ नं. ओखलढुगाको नामले यस जिल्लाको जन्म भएको हो । वि.सं. २०१८ सालको प्रशासनिक विभाजन पूर्व हालका सोलुखुम्बु ओखलढुगा र खोटाङ्ग जिल्लाहरु पूर्व ३ नं. ओखलढुगामा पर्दथे ।

 





प्रमुख नदी नालाहरु ओखलढुङ्गांमा पाइने नदी नालाहरु प्रकृतिका वरदान नै हुन। किनकी त्यहाबाट जलबिद्युत उत्पादन गर्नेसकिन्छ, माछापालनदेखि याटिक्गं पनि गराउन सकिन्छ, दुधकोसी, सुनमकोसी, लिखु, मोलुगं, ठोटने, लिस्ने, सेर्ना, बागें खोला खानी खोला, ढाड खोला, पंखु खाला, एलुगं खोला, लिम्फु खोला, साल्पु खोला डुडे, जुगे चोक्टि मंगला, आधेरी, पाताले, सप्ली र खार्ने, ओखलढुङ्गांका चर्चित खोला तथा नदी हुन्। यहाका नदी खोलाबाट ठूलो मात्रामा नभएर पनि लघुजलविद्युत निकाल्न सक्ने प्रचुर संभावना छ। लिखु दुधकोसी र सुनकोसीबाट त सयौ मेगावटको विद्युत उत्पादन गर्न सकिन्छ। एउटा नदि वा खोलाबाट मात्र होइन दर्जनौ जलविद्युत सञ्चालन गरी विद्युत उत्पादन गरेको खण्डमा ओखलढुङ्गांबाट उत्पादित विद्युतले सिंगों नेपाललाई झलमल्ल पार्न सक्छ। त्यसबेला ओखलढुङ्गां जिल्लाको परिचय नै नेपालको लागि विश्वमा काफी हुन सक्छ।

पोकली झर्ना

नेपालकै दोश्रो अग्लो धार्मिक र पर्यटकीय महत्व बोकेको चर्चित पोकली झर्ना यही जिल्लामा पर्छ, १३१ मिटर अग्लो यो झर्ना बाहेक रातमाटे (१११ मि।) पनि यही जिल्लामा पर्छ। अन्य झर्नामा सेप्ली ढिकुरे सेर्ना, सेलेले र न्याउले जस्ता अन्य झर्नाहरु पनि पर्छन, तर पोकली झर्नाको आफ्नै विशेष खालको एतिहासिक महत्व छ। पोकली झर्नाको बारेमा धेरै कुराहरु सञ्चारमाध्यममा आएका छन्। तर, जति प्रचार गरिएको यो कदापी पुरा हुन सक्दैन। यसबारेमा तल उल्लेख गरिन्छ। नेपालका प्रमुख झर्नाहरु माथि उल्लेखित झरनाहरुमध्ये अहिलेसम्म सबै भन्दा बढी पत्र पत्रिकामा छाएको भनेको पोकली झरना हो। पोकली झरनासग मेरो वाल्यकालदेखिको सम्बन्ध छ।

केही साथिहरुको पहलमा पोकली झर्ना सेवा समाज, आश्रम नेपाल, ओखलदुङा ड्ट ओरजी नामक सामाजिक संस्था दर्ता गरी काम गर्दैछौ। हुन त ओखलढुगां भित्र गाविसको भन्दा सामाजिक संस्था (एन्जिओको) संख्या बढी छ । अन्तराष्टिय गैर सरकारी संस्था (आइएनजीओ) १० वटा अन्य जिल्लामा दर्ता भई ओखलढुङ्गामा कार्यरत एनजिओ ९ वटा र जिल्ला प्रशासन कार्यालय ओखलङ्ढुगा दर्ता भई क्रियाशील संस्था ६८ वटा छन्। यो २०५९/६० को राष्ट्रिय योजना आयोगले प्रस्तुत गरेको तथ्याङ्क हो। कुल ५६ गाविस रहेको ओखलङ्ढुगाका ४० वटा गाविसमा आज पनि बाटो छैन पक्की त परै जाउँ कच्चि समेत पुगेको छैन। जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयमा एक जना डाक्टरको दरवन्दी छ। अनमी १५ र स्वस्थ्य सहायकको संख्या ४८ छ। तै पनि अधिकांश यिनिहरु सदरमुकाम वा सुविधा पाइने ठाउमा मात्र बसेका छन्। नेपाल स्वीस सामुदायिक वन परियोजना आइएनजिओले अहिलेसम्म के गर्‍यो भनेर कसैले भन्न सत्तै्कन। जबकी उसले चाहने र गर्न सक्ने हो भने वनजंगल आधारित विभिन्न परियोजनाहरु सञ्चालन गर्न सक्छ। दोलखा जिल्लामा गर्ने संस्थाले ओखलढुङ्गामा चै किन हात नहालेको ? ग्रामीण उर्जा विकास र नेपाल रेडक्रस सोसाइटी पनि त्यहा कार्यरत छन्। अहिले जनता सात दिनको बाटो लगाएर जुकाको औषधी किन्न �&c

प्रमुख नदी नालाहरु ओखलढुङ्गांमा पाइने नदी नालाहरु प्रकृतिका वरदान नै हुन। किनकी त्यहाबाट जलबिद्युत उत्पादन गर्नेसकिन्छ, माछापालनदेखि याटिक्गं पनि गराउन सकिन्छ, दुधकोसी, सुनमकोसी, लिखु, मोलुगं, ठोटने, लिस्ने, सेर्ना, बागें खोला खानी खोला, ढाड खोला, पंखु खाला, एलुगं खोला, लिम्फु खोला, साल्पु खोला डुडे, जुगे चोक्टि मंगला, आधेरी, पाताले, सप्ली र खार्ने, ओखलढुङ्गांका चर्चित खोला तथा नदी हुन्। यहाका नदी खोलाबाट ठूलो मात्रामा नभएर पनि लघुजलविद्युत निकाल्न सक्ने प्रचुर संभावना छ। लिखु दुधकोसी र सुनकोसीबाट त सयौ मेगावटको विद्युत उत्पादन गर्न सकिन्छ। एउटा नदि वा खोलाबाट मात्र होइन दर्जनौ जलविद्युत सञ्चालन गरी विद्युत उत्पादन गरेको खण्डमा ओखलढुङ्गांबाट उत्पादित विद्युतले सिंगों नेपाललाई झलमल्ल पार्न सक्छ। त्यसबेला ओखलढुङ्गां जिल्लाको परिचय नै नेपालको लागि विश्वमा काफी हुन सक्छ।
पोकली झर्ना
नेपालकै दोश्रो अग्लो धार्मिक र पर्यटकीय महत्व बोकेको चर्चित पोकली झर्ना यही जिल्लामा पर्छ, १३१ मिटर अग्लो यो झर्ना बाहेक रातमाटे (१११ मि।) पनि यही जिल्लामा पर्छ। अन्य झर्नामा सेप्ली ढिकुरे सेर्ना, सेलेले र न्याउले जस्ता अन्य झर्नाहरु पनि पर्छन, तर पोकली झर्नाको आफ्नै विशेष खालको एतिहासिक महत्व छ। पोकली झर्नाको बारेमा धेरै कुराहरु सञ्चारमाध्यममा आएका छन्। तर, जति प्रचार गरिएको यो कदापी पुरा हुन सक्दैन। यसबारेमा तल उल्लेख गरिन्छ। नेपालका प्रमुख झर्नाहरु माथि उल्लेखित झरनाहरुमध्ये अहिलेसम्म सबै भन्दा बढी पत्र पत्रिकामा छाएको भनेको पोकली झरना हो। पोकली झरनासग मेरो वाल्यकालदेखिको सम्बन्ध छ।
केही साथिहरुको पहलमा पोकली झर्ना सेवा समाज, आश्रम नेपाल, ओखलदुङा ड्ट ओरजी नामक सामाजिक संस्था दर्ता गरी काम गर्दैछौ। हुन त ओखलढुगां भित्र गाविसको भन्दा सामाजिक संस्था (एन्जिओको) संख्या बढी छ । अन्तराष्टिय गैर सरकारी संस्था (आइएनजीओ) १० वटा अन्य जिल्लामा दर्ता भई ओखलढुङ्गामा कार्यरत एनजिओ ९ वटा र जिल्ला प्रशासन कार्यालय ओखलङ्ढुगा दर्ता भई क्रियाशील संस्था ६८ वटा छन्। यो २०५९/६० को राष्ट्रिय योजना आयोगले प्रस्तुत गरेको तथ्याङ्क हो। कुल ५६ गाविस रहेको ओखलङ्ढुगाका ४० वटा गाविसमा आज पनि बाटो छैन पक्की त परै जाउँ कच्चि समेत पुगेको छैन। जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयमा एक जना डाक्टरको दरवन्दी छ। अनमी १५ र स्वस्थ्य सहायकको संख्या ४८ छ। तै पनि अधिकांश यिनिहरु सदरमुकाम वा सुविधा पाइने ठाउमा मात्र बसेका छन्। नेपाल स्वीस सामुदायिक वन परियोजना आइएनजिओले अहिलेसम्म के गर्‍यो भनेर कसैले भन्न सत्तै्कन। जबकी उसले चाहने र गर्न सक्ने हो भने वनजंगल आधारित विभिन्न परियोजनाहरु सञ्चालन गर्न सक्छ। दोलखा जिल्लामा गर्ने संस्थाले ओखलढुङ्गामा चै किन हात नहालेको ? ग्रामीण उर्जा विकास र नेपाल रेडक्रस सोसाइटी पनि त्यहा कार्यरत छन्। अहिले जनता सात दिनको बाटो लगाएर जुकाको औषधी किन्न सदरमुकाम धाउनु पर्ने अवस्था छ। उर्जाको कुरा गर्दा लेकाली भेगका जनता दियालोको भरमा र अन्य क्षत्रका टुकी युगकै अवस्थामा छन् ब्रिटेन नेपालमेडिकल टस्टले आजसम्म ५००–१००० जति सिटामोल र केहि सय ढाल बाडेको वाहेक अरु केहि नगरेको पिडितहरुको दुखेसो छ। यदि सामाजिक संस्था मिलेर, मनमा पवित्र भावना राखेर काम गर्ने हो भने प्रत्येक महिना नया नया विकास परियोजनाहरु सञ्चालन गर्न सकिन्छ। यसको लागि वैज्ञानिक र समाजिक सम्भावना छन्।